مهدی گنجوی، داستاننویس و پژوهشگر سرانجام بعد از دو سال و نیم تلاش بیوقفه موفق شد قدیمیترین نسخه فارسی هزار و یکشب را ویرایش کند و به چاپ بسپرد. میثم علیپور، رماننویس، در این پروژه با گنجوی همکاری کرده است. این کتاب را انتشارات مانیاهنر در دو جلد و در مجموع در ۷۶۰ صفحه منتشر خواهد کرد.
مهدی گنجوی در مصاحبه با بانگ درباره این کتاب گفت:
«دو سال و نیم است که روی ویرایش انتقادی قدیمیترین ترجمه فارسی هزار و یک شب (ترجمه هنریه، به قلم محمد باقر خراسانی بزنجردی) کار میکردیم. براساس دو نسخه موجود از آن در کتابخانههای بادلین و هاروارد آن را ضبط و ویرایش انتقادی کردهایم. این ترجمه بیستونه سال قبل از ترجمهی عبداللطیف طسوجی و در حیدرآباد دکن به انجام رسیده است.»
هزار و یک شب (الف لیله و لیله) داستانی به نقل از پادشاهی، با عنوان شهریار (پادشاه) و روایتگر آن شهرزاد (دختر وزیر) است. اکثر ماجراهای آن در بغداد و ایران باستان میگذرد و داستانهای آن را از ریشه ایرانی و برگردانی از «هزارافسان» دانستهاند.
بهرام بیضایی اصلیت هزار و یک شب را ایرانی دانسته و گفته بود:
«هزار و یک شب اصلیتی ایرانی دارد چرا که داستان اصلی یا داستان بنیادین آن ایرانی است و آن قصه خود شهرزاد است. »
بهگفته علیاصغر حکمت این کتاب پیش از دوره هخامنشی در هند به وجود آمده و قبل از حمله اسکندر، به فارسی (احتمالاً فارسی باستان) ترجمه شده و در قرن سوم هجری بعد از حمله اعراب به ایران زمانی که بغداد مرکز علم و ادب بود از پهلوی به عربی برگردانده شده است. اصل پهلوی کتاب را زمانی که به عربی ترجمه شد از بین بردند. نام ایرانی آن هزار افسان است و وقتی به عربی ترجمه شده، نخست الف خرافه و سپس الف لیله خوانده شده، و چنانکه حکمت میگوید در زمان خلفای فاطمی مصر به صورت الف لیله و لیله (هزار شب و یک شب) درآمده است.
مهدی گنجوی درباره نسخه ترجمه هنریه، به قلم محمد باقر خراسانی بزنجردی در مقالهای نوشته است:
«چندی پیش فرض بر این بود که قدیمیترین ترجمه موجود به فارسی از کتاب «الف لیله و لیله» توسط عبدالطیف طسوجی (همراه با اشعاری از میرزا سروش) در ۱۲۵۹ هجری قمری/ ۱۲۲۲ هجری شمسی/ ۱۸۴۳ میلادی و به درخواست شاهزاده بهمن میرزا، پسر چهارم عباس میرزا، (۱۸۱۰ـ۱۸۸۴) در دوره محمدشاه قاجار انجام شده است. این فرض تقریبا در جمله آثار تحقیقی فارسی و انگلیسی تکرار شده است.
اولریخ مارزولف در مقاله خود «شبهای فارسی؛ ارتباط بین شبهای عربی و فرهنگ ایران» (۲۰۰۴) اما، به چهار نسخه بررسی نشده موجود از هزار و یک شب در مدینه، تهران، برلین و هند اشاره کرد و در نتیجه احتمال ترجمههای بررسینشده قدیمیتر از ترجمه طسوجی را به میان آورد.
با این حال بررسی دو نسخه دیگر از این کتاب، که مورد توجه مارزولف نیز قرار نگرفته بودند، تبار قدیمیتر و ریشه حمایتی و دلایل تولید ترجمه متفاوتی را برای قدیمیترین ترجمه در دست از «هزار و یک شب» به دست میدهد. این ترجمه فارسی از «هزار و یک شب» توسط محمد باقر خراسانی بزنجردی در دهه چهارم زندگیاش در حیدرآباد هند و به درخواست هنری رسل (۱۷۸۳-۱۸۵۲) نماینده کمپانی هند شرقی در حیدرآباد، ترجمه و با عنوان «ترجمه هنریه» به وی تقدیم شده است.»
این کتاب تا چند هفته دیگر در غرفه انتشارات مانیاهنر در نمایشگاه کتاب تهران عرضه خواهد شد.
