مصطفی فرزانه، نویسنده و فیلمساز در سن ۹۳سالگی درگذشت.
صفحۀ رسمی صادق هدایت با اعلام این خبر نوشته است: «متاسفانه مطلع شدیم آقای مصطفی (فری) فرزانه دیروز ۲۸ تیرماه در سن ۹۳سالگی در شهر کن فرانسه چشم از جهان فروبستند.»
سرور کسمایی، نویسنده مقیم پاریس و از دوستان فرزانه می نویسد:
«روز دوم ژوییه قرار بود برای سالگرد ۹۳ سالگیاش به کن بروم که مبتلا به کوید شدم. ده روزی که در خانه بستری بودم، هر روز برای احوالپرسی زنگ میزد و موقع خداحافظی میگفت: سعی کن تا من نترکیدهام، بیای دیدنم!
پنجم ژوییه اتفاقی که نباید میافتاد، افتاد. از صبح دو بار در اتاقش زمین خورد. بار دوم به بیمارستان منتقل شد: شکستگی استخوان ران! روز بعد عمل جراحی به خوبی برگزار شد، بیآنکه او خود بداند چه اتفاقی افتاده است.»
مصطفی فرزانه در سال ۱۳۰۸ در تهران متولد شد. او بیشتر با کتاب «آشنایی با صادق هدایت» شناخته میشد. او که از پیشگامان سینمای مستند نیز شناخته میشود، در سه جشنواره کن، ونیز و لوکارنو نیز حضور داشته است.
مصطفی یا فری فرزانه از طرف پدر نواده میرزا رحیم فرزانه، از مترجمان دوره قاجار، و از طرف مادر نواده آقارضا اقبالالسلطنه بود که از او بهعنوان نخستین عکاس حرفهای ایرانی یاد میشود.
آشنایی فرزانه با هدایت در سن نوجوانی رخ داد و به رابطهای دوستانه و در عین حال مرید و مرادی انجامید که تا پایان عمر هدایت هم دوام آورد.
فرزانه سال اول حقوق را در تهران، روانشناسی و مردمشناسی را در سوربن گذراند و تحصیل حقوق را تا دکتری حقوق بینالملل در پاریس و تولوز ادامه داد. سپس با بورسیه دولت فرانسه وارد «مدرسه مطالعات سینمایی پاریس» (ایدک)، از معروفترین دانشکدههای سینمایی جهان شد، به پژوهش پیرامون هنرهای ایرانی پرداخت، و فیلم «مینیاتورهای ایرانی» را در سال ۱۳۳۷ ساخت. این فیلم در مرداد ۱۳۳۸ به عنوان نخستین فیلم ایرانی حاضر در جشنوارههای جهانی، به جشنواره ونیز راه یافت.
پس از آن فیلم کوتاه «کورش کبیر» را ساخت که در سال ۱۳۴۰ به عنوان نخستین فیلم ایرانی به جشنواره جهانی کن راه یافت و پیش از نمایش فیلم «ویریدیانا» از لوییس بونوئل در کن نشان داده شد و تحسین منتقدان را برانگیخت.
پس از آن نیز با فیلم «زن و حیوان» در سال ۱۳۴۱ به جشنواره لوکارنو راه یافت و جایزه بهترین فیلم کوتاه هنری این جشنواره را دریافت کرد.
او که در پاریس با شماری از دانشجویان اهل فرهنگ و هنر از جمله رضا قطبی و فرح پهلوی دوستی داشت همزمان با برنامه دولت ایران برای راهاندازی تلویزیون ملی ایران به دعوت رضا قطبی به ایران رفت تا برای این سازمان نخستین آموزشگاه فنی سینمایی ایران را بنیانگذاری کند. فرزانه با همکاری دانشجویان آموزشگاه سینمایی سازمان تلویزیون ملی ایران مستند «جزیره خارک» را ساخت که پس از فیلم آمریکایی «علفزار» یکی از بهترین مستندهای جغرافیای ایران است.
در بازگشت به پاریس مدتی دستیار کارگردان برای ساخت چندین فیلم سینمایی بود. در همین دوران پیشنهاد ریاست بانک صادرات شعبه پاریس را پذیرفت. و از آن جا که پیش از این رمان فرانسوی زبان «قرنطینه» فریدون هویدا را به فارسی ترجمه کرده بود و با استقبال مخاطبان داخل ایران روبهرو شده بود، این بار نیز به ترجمه آثاری از گوگول، فروید، و استفان همت گمارد. با وقوع انقلاب ۵۷ از ریاست بانک استعفا داد و یکسره به فعالیتهای فرهنگی و هنری پرداخت.
چار درد (۱۳۳۳)، ماه گرفته (۱۳۳۴)، دندانها (۱۳۶۵)، آشنایی با صادق هدایت (۱۳۶۷)، خانه تبعید (۱۳۶۹)، بنبست: نامههای مرتضی کیوان (۱۳۷۰)، راست و دروغ (۱۳۷۲) و صادق هدایت در تار عنکبوت (۱۳۸۴) از آثار ادبی مصطفی فرزانه است.
او آثاری از گوگول، فروید، رنه، گروسه و چخوف را نیز به فارسی ترجمه کرده است.
