رئیس دانا با استناد به سه ضلع مثلث «هویت، سوگ و معنای زندگی» در داستان، استدلال میکند که این اثر یک «اعتراض» مسئولانه است و خواننده را به بازگشت به ریشههای فرهنگی و حفاظت فعالانه از ایرانِ کنونی در برابر ویرانسازی فرا میخواند.
نویسنده در این متن، وسواس و تلاش بیپایان برای پاککردن لکههای آشکار (ظاهری) را در تقابل با بینظمی و آشفتگی درون (قفسههای بسته) قرار میدهد. حرف اصلی او نقد فرار از پرداختن به مشکلات درونی و عمیق، با مشغولکردن خود به نظم و پاکیزگی ظاهری و سطحی است.
اگر فکر میکنید داستان باید «حرفی برای گفتن» داشته باشد، اگر معتقدید پیرنگ ستون فقرات روایت است و اگر زبان را فقط ابزاری برای انتقال قصه میدانید، مرداد عباسپور با مجموعهداستان تازهاش «من از همهی چهلوهشتسالههای جهان پیرترم» به شما میگوید که احتمالاً در جادهای قدیمی و امن قدم میزنید. در گفتوگویی عمیق و روشنگر، این نویسنده و پژوهشگر ادبی از ضرورت «بیگانه بودن در زبان»، مرگ مؤلف به معنای ادبی، و پیوند زدن داستاننویسی با هنر مفهومی میگوید؛ گویی او نه برای بازگویی قصهها، که برای زنده نگه داشتن خود زبان مینویسد.
رمان «مرگ نور» طاهر بن جلون، روایتی است از هجده سال مرگ تدریجی در زندان مخفی تازمامارت؛ جایی که تاریکی مطلق، شکنجهی جسمی و روانی، و فراموشی اجباری، زندانیان سیاسی را به مرز جنون میرساند. اما همین سیاهچال، برای «سلیم» – قهرمان اثر – به فرصتی برای خودکاوی عمیق، مقاومت معنوی، داستانگویی نجاتبخش، و در نهایت، استعلای انسانی تبدیل میشود. بن جلون با الهام از خاطرات واقعی احمد مرزوکی، نه تنها جنایات رژیم حسن دوم را افشا میکند، بلکه نشان میدهد چگونه نوشتن و آگاهی، حتی در گور زنده، میتواند پیروزی بر سرکوب باشد.
بالزاک در این رمان، افسردگی زن را نه به عنوان یک بیماری فردی، بلکه به مثابه «شورشی خاموش» علیه نظامی توصیف میکند که عشق را به وظیفه و شور را به قانون تبدیل میکند. ژولی، در میانه دوگانگی وظیفه و میل، به نمادی از زنانی بدل میشود که صدایشان در تاریخ رسمی ناشنیده مانده است. به تعبیر کریستوا، بالزاک در این رمان «گفتار مادری» را در دل زبان پدرانه جای میدهد و رنج بینام زن را در قالب داستان به تصویر میکشد. مرگ تدریجی ژولی نیز در این اثر، نه یک شکست، که صورتی از رهایی و مقاومت در برابر نظامی است که خواستار انطباق کامل زن با نقشهای ازپیشتعیینشده است.
«کبوترخان هزار توی مسموم» نوشته س.ر.مجتهدی، فراداستانی است که در تقاطع ادبیات، روانکاوی و تاریخ ایستاده است. این اثر، ماجرای راویای را روایت میکند که با خرید نسخهای مرموز از کتاب «موسی و یکتاپرستی» فروید، درگیر شبکهای از رازها میشود که او را به سمت کشف حقیقتی باستانی و خطرناک دربارهٔ اخناتون، خلیفهٔ فاطمی «الحاکم بامرالله» و هزارتوهای یک کبوترخانهٔ متروک سوق میدهد. روایتی رویامانند که در آن، جستجو برای معنا به بهایی گزاف تمام میشود: نابینایی.
انقلاب، در تاریخ اندیشهی سیاسی و اجتماعی، همواره دو چهره داشته است: یکی نویدبخش آزادی، دیگری ویرانگر نهادهای تاریخی و فرهنگی. این نوشتار با نگاهی تحلیلی و انتقادی، به مسئلهی «گسست از سنت» در بستر تجربهی ایرانی میپردازد و نشان میدهد که چگونه فقدان درک تاریخی و روانی از ریشههای فرهنگی، جامعه را از مسیر توسعهی متوازن دور میکند.
در فضای مهآلود «نظمیه» دوران قاجار، «ماموریت» ما را به دیداری تنشزا با «میرزا» میبرد؛ مأموری زیرک و خسته که از مأموریت بازگشته است. رضیه انصاری در این فصل از رمان در دست تألیف خود، در دل گفتوگویی ساده دربارۀ یک «کلاه»، ژرفترین دغدغههای یک جامعه در آستانۀ تحول – از نوسازی آمرانه تا کشمکش سنت و تجدد – را به تصویر میکشد. این برش از رمان، داستانی کامل، پرکشش و غرق در فضای تاریخی است که پایان شگفتانگیز آن، خواننده را با خود همراه میکند.
این مقاله با تکیه بر نظریههای روایتشناسی ژنت و بارت و نیز روانکاوی فروید و لاکان، نشان میدهد که چگونه علیزاده با ساختارشکنی روایی و آفرینش زبانی حسی-جسمانی، مرزهای واقعیت، رؤیا و ناخودآگاه را در هم مینوردد. در این خوانش، بیماری استعارهای از انحطاط روح و مرگ میل است، بیمارستان صحنه تقابل واقعیت و ناخودآگاه ، و خود متن به «نوشتار رنج» بدل میگردد، چنانکه بدن بیمار به زبان متن تبدیل شده و هر زخم، نشانی از کوشش سوژه برای نوشتن خود در آستانه نابودی است.
رمان «فرار از مجتمع دخترانه» محبوبه موسوی، داستانی درباره پایان جهان نیست، بلکه روایتی است از زندگی در پسا-فاجعه. این رمان از توصیف صرف ویرانی فراتر رفته و به این پرسش میپردازد که چگونه میتوان از دل همان ویرانی، جهان تازهای با مفاهیم جدیدی از امید، همبستگی و جامعه ساخت. این مقاله با اتخاذ خوانشی عاطفی-زیستمحیطی و با تکیه بر نظریهٔ اقتصاد عاطفی سارا احمد، نشان میدهد که چگونه محیطِ فروپاشیده، احساساتی چون ترس و شرم را تولید میکند، و این احساسات در فرآیندی وارونه، به عاملی برای باززایی، همبستگی زنانه و شکلگیری اتوپیایی سولارپانک در دل ویرانی بدل میشوند.
آیا احمد اخوت، «بورخس اصفهانی» است؟ این ادعایی است که برخی با استناد به فرم روایی مشابه و حجم انبوه ارجاعات تاریخی مطرح میکنند. اما نگارنده در تحلیلی تطبیقی، با واکاوی داستانهای این دو نویسنده، به نتایجی متضاد میرسد و نشان میدهد که تاریخ در دستان بورخس، ابزاری برای خلق شگفتی و زیباییشناسی ناب است، در حالی که اخوت از آن برای واکاوی واقعیتهای اجتماعی و طرح پرسشهای انتقادی بهره میبرد. این نوشتار، مرزهای این دو نگاه کاملاً متمایز را ترسیم میکند.
یک عشق ممنوعه و نافرجام در بستر یک جامعه سنتی و سرکوبگر. نویسنده نشان میدهد که چگونه تابوها و ساختارهای پدرسالارانه نه تنها تمایلات انسانی را سرکوب میکنند، بلکه با نادیده گرفتن کرامت و آزادی های فردی (به ویژه برای زنان)، سببساز نابودی کامل معشوق و زخم خوردن ابدی راوی عاشق میشوند. این روایت، که با نمادهای فراوان آمیخته شده، سوگی است بر از دست رفتن معصومیت، زیبایی و شور زندگی تحت سنگینی سنتها و قیدوبندهای تحمیلی.
مهدی اخوان ثالث، شاعر «شکست» خوانده شده است؛ اما پرسش بنیادین این است که این شکست، شکست از چه چیزی و در چه عرصهای است؟ این مقاله با گذر از خوانش رایج از اشعار اخوان به مثابه بازتابی از ناکامیهای سیاسی و تاریخی، استدلال میکند که شکست محوری در جهان شعری او، «شکستی معنایی» و «فروپاشی نوید» در برابر «جسمیت جهان» است. این مقاله نشان میدهد که اندوه اخوان، فراسوی تاریخ و سیاست، در آگاهی به شکست معنا در رویارویی با عینیتِ بیرحم جهان ریشه دارد.
در داستان «ناتمام»، لیلا راعی با خلق موقعیتی فراواقعگرایانه، مسئولیت اخلاقی نویسنده در قبال شخصیتهای خلقشده و پیامدهای رها کردن اثر را به پرسش میگیرد. «مراد» که روزی طرحی ناتمام در ذهن نویسنده بوده، اکنون به موجودی مستقل و معترض بدل شده که برای به پایان رساندن سرنوشت خود، به جهان واقعی نویسنده هجوم آورده است. این تقابل استعاری، نه تنها رابطهٔ پیچیدهٔ نویسنده با آثار ناتمامش را نمایان میسازد، که به بار مسئولیتهای رهاشده در جامعۀ ایران نیز اشاره دارد. داستان را با صدا و اجرای نویسنده میشنوید:
مسعود نقرهکار در رمان «روسپیان صادقترین معشوقههای عالماند» با پرسشگری مداوم و توصیفهای عمیق، زخمهای آرمانزدگی، پوچپویی و اضطراب وجودی انسان معاصر را در بستر تاریخ و فرهنگ ایران کاوش میکند و با نگاهی انتقادی، از دل واقعیتهای تلخ اجتماعی و روانشناختی، روایتی روشنگرانه از چالشهای روشنفکری و جستجوی معنا در جهان مدرن ارائه میدهد.
گاهی چیزهای به ظاهر پیشپاافتاده میتوانند تنهایی، مرزهای نامرئی بین انسانها و رازهای پنهان را برملا کنند. نویسنده در این داستان به ما نشان میدهد که چگون جامعه، به ویژه در بافت فرهنگی خاص، افراد را مجبور میکند رنجها و شکستهایشان را مانند «ننگ» پنهان و در «زیرزمین» وجود خود دفن کنند؛ این رازها اگرچه سنگین و آزاردهنده هستند، اما رویارویی با آنها و پذیرش تنهایی ناشی از آنها ممکن است به رهایی شخصی بینجامد.
نویسنده از طریق توصیف روند قضایی ناعادلانه، تجربه تلخ بازداشت و زندان، و به ویژه سوءاستفاده جنسی از سحر توسط یک مأمور حکومتی، نشان میدهد که چگونه این ساختارهای ظالمانه، کرامت، آزادی و جان یک انسان را میگیرند و چگونه مقاومت و اعتراض او (خودسوزی) به نمادی برای جنبش زن، زندگی، آزادی تبدیل میشود تا صدایی برای دادخواهی باشد.
«مُلان» روایتی است از تلاقی تجربههای شکست خورده و تخیلهای نجاتبخش. این داستان، مرز میان واقعیت و وهم را نه در ذهن یک راوی، که در دل تاریخ یک خانواده و جغرافیای یک سرزمین جستجو میکند. همراه می شویم با داستانی که عکسهای قدیمی، کلیدهای قفل شده و نامهای فراموش شده، در آن بار حافظه جمعی ما را بر دوش میکشند.
داستانهای عسکریزاده با تمرکز بر شخصیتهای مهاجری که نه به دلیل فشارهای سیاسی یا اجتماعی، بلکه به خاطر بار گناه و عذاب وجدان ناشی از گذشتهای نادرست به سرزمین میزبان پناه بردهاند، زاویهای نو از مهاجرت را ارائه میدهد. هستهٔ مرکزی اغلب داستانهای این مجموعه، «گریز از خود» و تلاش برای پاک کردن لکههای پاکناشدنی گذشته است. نگاه واقعبینانه و غیررمانتیک کتاب به جامعهٔ مهاجر، آن را به مجموعهای بدیع و تأملبرانگیز تبدیل کرده است.
این رمان که تجربه زیسته نویسنده از فروپاشی نظامهای تمامیتخواه در ایران و چکاسلوواکی را بازمیتاباند، از طریق شگردهای خودارجاعی، درهمآمیزی ژانرها و بازی با زمان روایی، مرزهای داستان و تاریخ را درمینوردد. دانایی نشان میدهد چگونه میرزادگی با تلفیق داستان کاراگاهی، شعر منثور و روایت تاریخی، نه تنها تراژدی شخصی قتل دکتر امین جلالی را روایت میکند، که نقدی گزنده بر استبداد سیاسی و پیامدهای ویرانگر ایدئولوژیهای چیره ارائه میدهد. این اثر از رهگذر طنز تلخ و تعلیقهای هنرمندانه، هم روایتی از گذشته است و هم هشداری برای اکنون.
در سالروز درگذشت محمد کلباسی (۹ آبان ۱۴۰۲)، داستاننویس اصفهانی و استاد ادبیات فارسی، مجموعه «سرباز کوچک» (۱۳۵۸) به عنوان شاهکاری از جریان واقعگرایی ذهنی در ادبیات ایران برجسته میشود؛ اثری که با ۱۲ داستان کوتاه، تنهایی انسان را در لحظات روزمره، از کودکی گِلی تا زندان و مرگ، با زبانی روان و هنجارگریز کاوش میکند و خواننده را به مواجهه با حقیقتهای مخفی وانهادگی وامیدارد، در امتداد میراث هدایت، گلشیری و صادقی.
