صادق هدایت

این مقاله از منظری متفاوت به کتاب «بوف کور» صادق هدایت نگاه می‌کند. فرض بر این است که شخصیت داستان مردی است که در اوایل جوانی در وجود خود زنی را کشف می‌کند. در صدد انکار و سرکوب آن نیمه وجود برمی‌آید ولی از پس برنمی‌آید. زن را نیمه مطلوب خویش می‌یابد اما جرات پذیرش آن را ندارد. زن در روابط جنسی بیشترین حضور را دارد و تمامی عرصه وجود را جولانگاه خود می‌کند. مرد همیشه ناکام می‌ماند. جنگی مدام در جریان است و مرد مرتب قصد کشتن زن را دارد.

در نسخه بهرام بیضایی از داش آکل هدایت، «مرجان» نقش ویژه‌ای در روایت ماجرای عشق و تراژدی به عهده می‌گیرد. مهبانو، مادر مرجان، هم شخصیت کاملاً جدیدی‌ست ساخته ذهن بیضایی، که بخش بزرگی از پیچ‌ و خم‌های احساسی داستان بر دوش اوست.

هراس انسان از مرگ، مضامینی تازه نیستند. آن چه می‌تواند نسبتآ بدیع جلوه کند، انطباق جنبی این مضامین‌اند بر تار و پود جامعه‌‌ای که خود را، لجوجانه و کودک‌وش، تافته‌ی جدا بافته‌ای می داند و درانتها و بویژه پیگیری آنها در بطن ادبیات مدرن ما.

می‌خواهم به تأثیراتی اشاره کنم که “هدایت” در نوشتن “سه قطره خون” خود از داستان کوتاه “گربه‌ی سیاه” نوشته‌ی “ادگار آلن پو” بهره‌مند شده است.

یکی از شناخته‌شده ترین گشایش‌ها، جمله‌ی آغازین کتاب مسخ کافکا، در ترجمه‌ی صادق هدایت، مهم‌ترین نویسنده‌ی مدرن ایران، شکلی از دگردیسی را از سر گذرانیده است. رخدادی در حد مسخِ مسخ.

ح. طاهباز دست‌نویس یکی از آخرین آثار هدایت را برای نخستین بار در نشر پیام در آلمان به چاپ سپرده است. او در این مقاله ارزش این کتاب را به ما یادآوری می‌کند.

توصیف موجز بوف کور تقریباَ غیرممکن است. عشق و شکست در عشق، زیبائی و شیفتگی همزمان با احساس غبن و فریب، ‌بی‌نیازی و دلبستگی، امتناع و اشتیاق… و این همه در بستر فضای بسته سنتی که همچون بختک بر همه چیز و بر خود راوی فروافتاده.

درون‌‌مایه‌‌ی داستانِ کوتاهِ داش‌‌آکل بر سه عنصرِ عشق، قدرت، مرگ بنا می‌‌شود؛ سه عنصری که در استحاله‌‌ی بی‌‌وقفه به یک‌‌دیگر، نه تنها سرنوشت شخصیت‌های اصلی‌‌ی داستان، که هم‌‌چنین سرگذشتِ جهانِ غم‌‌انگیزی را رقم می‌‌زنند که در آن سرانجام مرگِ داش‌‌آکل تبدیل به نمادِ بی‌‌فرجامی‌‌ی انسانی می‌‌شود که جست‌‌وجوی نوش‌‌داروی زخمِ قدرت را به‌ناکامی بازگشته است.

جوهر گفتگوی ادبیات با خود، خود را کاویدن است: کاویدنی در زبان که انسان با آن و در آن، تاریخ رنج‌ها و شادی‌هایش را ساخته و پرداخته. به بره گمشده راعی از این زاویه می‌نگریم.