اگر قدرت، بیماری موروثی باشد که از پدر به پسر منتقل میشود، آیا قتل پدر تنها راه علاج است؟ «پدرم کالیگولا را میکُشد» اثر علیرضا جوانمرد، بیش از آنکه یک رمان باشد، کالبدشکافی بیپروای روانِ جمعی ماست؛ پژوهشی ادبی در باب دیوانگیِ نهادینهشده در ساختار قدرت و تقلایی تراژیک برای قطع زنجیرهای که ما را به طغیان شخصی و تاریخی مقید میکند.
این مقاله، با خوانشی خلاق و نو، در پی واکاوی لایههای پنهان و آشکار «رنگ آتش نیمروزی» نوشته شهریار مندنی پور است: از استعارههای جنگ در دل طبیعت بکر، تا نبردی فلسفی میان سنت و مدرنیته، و از اسطورههای کهن شکار تا تعلیقی که تا آخرین سطر، ذهن را میکاود. «رنگ آتش نیمروزی» فقط یک داستان کوتاه نیست؛ آیینهای است شکسته از تاریخ ما، که هر تکهاش تصویری دردناک و در عین حال باشکوه را بازمیتاباند.
«زیر گنبد دوار» اثر تازه عباس امانت، تاریخنگار برجسته، آمیزهای از شعر نو و قالبهای کهن است، بیش از یک تجربه شاعرانه شخصی، بازتاب نگرانیهای عمیق فرهنگی و فلسفی مورخی است که ریشه در میراث کهن دارد و در جهانی معاصر میزید. شعرهای او با اشارات پرشمار به حافظ، اخوان ثالث و دیگران، تلاشی است برای پیوند زدن «از دسترفتگان» ادبی با «بازماندگان» امروزین، در حالی که مفاهیمی چون زمان، حافظه و تقلای انسان در چنگال تقدیر را در قالبی بدیع و اغلب التقاطی میکاود. این کتاب، پنجرهای است به ذهن پژوهنده و شاعرانهای که گذشته را نقد میکند، ولی خود را از آن جدا نمیداند.
در تازهترین شمارهی پادکست «آوا و نوا»، به رمان «قبرستان خصوصی» مریم فتحی (نشر ناکجا، پاریس ۲۰۲۵) پرداختهایم؛ اثری که با ظاهری تاریخی از دههی شصت، در واقع آینهی تمامقد جامعهی معاصر ایران است؛ جایی که هر فرد در قبرستان خصوصی رازها و آرزوهای مردهی خود زندانی شده و بقای فردی، مرگ جمعی را رقم زده است.
رمان «مرگ نور» طاهر بن جلون، روایتی است از هجده سال مرگ تدریجی در زندان مخفی تازمامارت؛ جایی که تاریکی مطلق، شکنجهی جسمی و روانی، و فراموشی اجباری، زندانیان سیاسی را به مرز جنون میرساند. اما همین سیاهچال، برای «سلیم» – قهرمان اثر – به فرصتی برای خودکاوی عمیق، مقاومت معنوی، داستانگویی نجاتبخش، و در نهایت، استعلای انسانی تبدیل میشود. بن جلون با الهام از خاطرات واقعی احمد مرزوکی، نه تنها جنایات رژیم حسن دوم را افشا میکند، بلکه نشان میدهد چگونه نوشتن و آگاهی، حتی در گور زنده، میتواند پیروزی بر سرکوب باشد.
بالزاک در این رمان، افسردگی زن را نه به عنوان یک بیماری فردی، بلکه به مثابه «شورشی خاموش» علیه نظامی توصیف میکند که عشق را به وظیفه و شور را به قانون تبدیل میکند. ژولی، در میانه دوگانگی وظیفه و میل، به نمادی از زنانی بدل میشود که صدایشان در تاریخ رسمی ناشنیده مانده است. به تعبیر کریستوا، بالزاک در این رمان «گفتار مادری» را در دل زبان پدرانه جای میدهد و رنج بینام زن را در قالب داستان به تصویر میکشد. مرگ تدریجی ژولی نیز در این اثر، نه یک شکست، که صورتی از رهایی و مقاومت در برابر نظامی است که خواستار انطباق کامل زن با نقشهای ازپیشتعیینشده است.
قدرت مجموعهداستان «من پدرم هستم» در سهگانهای نهفته است: بومینویسی جاندار، خلاقیت فرمی و روایتگری روانشناختیِ عمیق. این نقد، هر سه رکن را در نمونههای شاخص مجموعه واکاوی میکند.
این مقاله با تکیه بر نظریههای روایتشناسی ژنت و بارت و نیز روانکاوی فروید و لاکان، نشان میدهد که چگونه علیزاده با ساختارشکنی روایی و آفرینش زبانی حسی-جسمانی، مرزهای واقعیت، رؤیا و ناخودآگاه را در هم مینوردد. در این خوانش، بیماری استعارهای از انحطاط روح و مرگ میل است، بیمارستان صحنه تقابل واقعیت و ناخودآگاه ، و خود متن به «نوشتار رنج» بدل میگردد، چنانکه بدن بیمار به زبان متن تبدیل شده و هر زخم، نشانی از کوشش سوژه برای نوشتن خود در آستانه نابودی است.
در یک اتاق کوچک بخش زنان و زایمان بیمارستان دولتی مشهد، طی فقط دو شبانهروز، علی رحمانیقناویزباف تمام ایران دههشصتی-هفتادی زنان را جا میدهد: هما، فیزیکدانِ سرخوردهای که از کیست تخمدان میترسد و هنوز نمیداند آیا میتواند مادر شود؛ ملیحه، زنی از شیروان که پس از پنج سال انتظار باردار شده اما پستانهایش به بیماری ناشناختهای دچار شده و قانون، پزشک و شوهرش او را مجبور میکنند تا زایمان «جانش را فدای جنین کند»؛ و پیرزنی در کما که مرگ را به وسط اتاق زایشگاه میآورد.
آیا احمد اخوت، «بورخس اصفهانی» است؟ این ادعایی است که برخی با استناد به فرم روایی مشابه و حجم انبوه ارجاعات تاریخی مطرح میکنند. اما نگارنده در تحلیلی تطبیقی، با واکاوی داستانهای این دو نویسنده، به نتایجی متضاد میرسد و نشان میدهد که تاریخ در دستان بورخس، ابزاری برای خلق شگفتی و زیباییشناسی ناب است، در حالی که اخوت از آن برای واکاوی واقعیتهای اجتماعی و طرح پرسشهای انتقادی بهره میبرد. این نوشتار، مرزهای این دو نگاه کاملاً متمایز را ترسیم میکند.
مهدی اخوان ثالث، شاعر «شکست» خوانده شده است؛ اما پرسش بنیادین این است که این شکست، شکست از چه چیزی و در چه عرصهای است؟ این مقاله با گذر از خوانش رایج از اشعار اخوان به مثابه بازتابی از ناکامیهای سیاسی و تاریخی، استدلال میکند که شکست محوری در جهان شعری او، «شکستی معنایی» و «فروپاشی نوید» در برابر «جسمیت جهان» است. این مقاله نشان میدهد که اندوه اخوان، فراسوی تاریخ و سیاست، در آگاهی به شکست معنا در رویارویی با عینیتِ بیرحم جهان ریشه دارد.
«نخی بر دوازده قطعهی غریبه» نوشته بهروز شیدا یک «انقلاب مینیاتوری» در خوانش متون است. اثری که مرز بین «نظریه» و «اجرا» را میزداید و نشان میدهد که تفکر خود میتواند فرمی هنری باشد. در این جستار، نویسنده با انتخاب تئوری فردریش کیتلر به عنوان سنگ محک، و بسط آن به فرضیههایی نو شبکهای از گفتوگوهای میانمتنی میآفریند که بارگاس یوسا را به سیلویا پلات، مکتب فرانکفورت را به رمان مدرس صادقی پیوند میزند. حاصل، متنی است شاعرانه، پویا و عمیقاً انسانی که نه تنها الگویی برای تحلیل متون ارائه میدهد، بلکه درکی تازه از شرایط پیچیده انسان معاصر را نیز پیش چشم ما میگذارد.
غلامحسین ساعدی، رنج را نه به عنوان یک دشمن، بلکه به عنوان مسیری به سوی شناخت و منبعی برای حکمت میفهمید. او در آثارش، چه در نقش پزشک و چه در مقام نویسنده، به دنبال درک و بیان درد بود؛ دردی که در کالبد جامعه، روان انسان و زبان مردم رخنه کرده بود. تبعید، این رنج را به تجربهای هستیشناسانه بدل کرد و نوشتن برایش به شکلی از مقاومت در برابر فراموشی و معناباختگی تبدیل شد.
مجموعهداستان «بار گریهای بر شانه دارم» به گردآوری فرهاد کشوری، دریچهای گشوده به ادبیات داستانی ایرانِ بیسانسور و رها از قیدهای ایدئولوژیک و جماعتهای خودشیفتهی ادبی است. این کتاب با گنجاندن نویسندگانی از پیشکسوتان دههی بیست تا کارگران خودآموختهی دههی شصت و هفتاد، نهتنها تنوع نسلی و جغرافیایی داستان امروز ایران را به نمایش میگذارد، بلکه در مقدمهی صریح و آسیبشناسانهی کشوری و در دل شاهکارهای کوتاهی چون آثار امین فقیری، صمد طاهری، مصطفی رحیمی و دیگران، ثابت میکند که هرگاه تیغ سانسور و فشار جماعتهای مانع برداشته شود، داستان فارسی همچنان توان خلق آثاری ماندگار، جسور و عمیقاً انسانی را دارد.
رمانهای قدیمیتر تمایل آشکاری به شیوه روایت بینظرگاهی داشتند. تقریباً تمام نویسندگان بزرگ دوره ویکتوریا، مانند دیکنز، تاکری، جورج الیوت، ترولوپ، و همچنین همعصرانشان مانند بالزاک، ژان پل، تولستوی و دیگران، به جز چند استثنای کوتاه، به شیوه بینظرگاهی (Aperspektivismus) روایت میکردند. تغییر به سمت نظرگاهگرایی (Perspektivismus) با رمانهای فلوبر و هنری جیمز آغاز شد و سپس در رمانهای مدرن به سبک غالب تبدیل گردید.
این رمان که تجربه زیسته نویسنده از فروپاشی نظامهای تمامیتخواه در ایران و چکاسلوواکی را بازمیتاباند، از طریق شگردهای خودارجاعی، درهمآمیزی ژانرها و بازی با زمان روایی، مرزهای داستان و تاریخ را درمینوردد. دانایی نشان میدهد چگونه میرزادگی با تلفیق داستان کاراگاهی، شعر منثور و روایت تاریخی، نه تنها تراژدی شخصی قتل دکتر امین جلالی را روایت میکند، که نقدی گزنده بر استبداد سیاسی و پیامدهای ویرانگر ایدئولوژیهای چیره ارائه میدهد. این اثر از رهگذر طنز تلخ و تعلیقهای هنرمندانه، هم روایتی از گذشته است و هم هشداری برای اکنون.
مقاله حاضر تأثیرگذاری چخوف بر کاترین منسفیلد، جان چیور و ریموند کارور را مورد واکاوی قرار میدهد. این پژوهش نشان میدهد که چگونه اصول سهگانه روایت چخوف (ایجاز و عینیت تا شفقت انسانی) در بافتارهای اجتماعی و تاریخی متفاوت، بازخوانی و بازآفرینی شدهاند. منسفیلد با نگاهی امپرسیونیستی به درونمایههای زنانه، چیور با نقادی جامعه حومهنشین آمریکا و کارور با تصویرگری تلخ فروپاشی روانشناختی طبقه متوسط، هر یک وجوهی از میراث چخوف را در تقابلی خلاق با جهان مدرن و پسامدرن به نمایش میگذارند. این مقاله با پیگیری ردپای چخوف در گذار از سنت به مدرنیته و سپس به پسامدرنیته، در نهایت به این پرسش بنیادین میپردازد که آیا این «سایه» روشن، به بازتولید وفادارانه سبک محدود شده یا به خلق امکاناتی نو در داستاننویسی معاصر انجامیده است؟
در سالروز درگذشت محمد کلباسی، به سراغ یکی از درخشانترین آثار مدرن فارسی میرویم؛ داستانی که مانند آینهای شکسته، تصویر انسان معاصر را در مواجهه با ماشین بوروکراسی بازمیتاباند. «ناگهان عبدالحسین خان» نه فقط روایت یک کارمند ساده اداره، بلکه کالبدشکافی روحی خردشده در نظامی است که انسان را تا سطح یک شماره قابل تعویض تقلیل میدهد. با شنیدن این پادکست، به درون ذهن پریشان کارمندی قدم میگذارید که مرزهای واقعیت و خیال در جهانش محو شده، و هویتش همچون میزش به تصاحب دیگری درآمده است.
جستار حاضر تحلیلی از چگونگی تغییر ارجاع بین ضمایر «من» و «او» در روایت اولشخص و سومشخص ارائه میدهد. این تحلیل بهویژه بر روی فاصلهگیری راوی اولشخص از تجربیات گذشتهاش و همچنین نقش این تغییر ارجاع در ایجاد فاصلهی عاطفی و روانی در داستاننویسی تمرکز دارد.
در سالروز درگذشت محمد کلباسی (۹ آبان ۱۴۰۲)، داستاننویس اصفهانی و استاد ادبیات فارسی، مجموعه «سرباز کوچک» (۱۳۵۸) به عنوان شاهکاری از جریان واقعگرایی ذهنی در ادبیات ایران برجسته میشود؛ اثری که با ۱۲ داستان کوتاه، تنهایی انسان را در لحظات روزمره، از کودکی گِلی تا زندان و مرگ، با زبانی روان و هنجارگریز کاوش میکند و خواننده را به مواجهه با حقیقتهای مخفی وانهادگی وامیدارد، در امتداد میراث هدایت، گلشیری و صادقی.
داستانهای پخته و خوشخوان این کتاب با نگاهی عمیقاً انسانشناسانه، تلخیهای زیستن در جهانی پر از اندوه، گناه، عشق و مهاجرت را به تصویر میکشند. نویسنده با بهکارگیری بسترهای فرهنگیِ هم بومی و هم فرابومی، از تهران تا مینهسوتا، و با خلق پایانبندیهایی اثرگذار و غیرمنتظره، بر زخمهای کهنهی بشری دست میگذارد. این اثر، روایتی شجاعانه از تلخیهایی است که گاه در پشت شکوهِ روایتهای رسمی پنهان میمانند.
